Coğrafi konum, yer şekilleri ve iklim bakımından bir geçiş bölgesinde yer alan Diyarbakır, jeolojik çağlar boyunca bölgede yaşanan tüm doğal ortam değişikliklerinin yansıdığı, bu yüzden de birçok açıdan özgün nitelikler barındıran bir havzada yer alıyor.

Karasal ve sulak ekosistemlerin birçok alt gruplarıyla yer aldığı, fauna ve flora açısından büyük bir çeşitliliğe sahip olan Diyarbakır Havzası, coğrafyanın dışında başka unsurların da etkisiyle tarihin her döneminde insanlık için cazip bir yaşam alanı oluşturmuş. Doğal çevre nüfus yapısına, yerleşim biçimlerine, iktisadi faaliyetlere doğrudan etki ederek toplumsal yapıyı da şekillendirmiş.

Bu özel topoğrafyayı Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Coğrafya Eğitimi Anabilim Dalı akademik kadrosunda yer alan Sabri Karadoğan ele aldı. Hidrobiyolog Erhan Ünlü bölgeye Dicle Nehri üzerinden odaklandı. Şehir ve bölge plancısı Zeki Fırat Yıldırım ise Dicle Nehri’nin “dere” statüsüne alınması sürecine ve bunun sonuçlarına dikkat çekti.

Diyarbakır Havzası’nı, kuzeyinde Güneydoğu Toroslar, güneyinde yüksek Mardin-Midyat kalker platosu, batısında Karacadağ Volkanı, doğusunda Raman Dağı ile çevresinde önemli topoğrafik eşikler bulunan geniş bir tortullanma alanı olarak niteleyebiliriz.

Diyarbakır Havzası’nın jeomorfolojik evrimi, kıta-kıta çarpışması ve Güney Neo-Tetis Okyanusu’nun kapanışı sonrası hem yerkabuğu hareketlerini, hem topoğrafik aşınım süreçlerini çok açık yansıtıyor. Özellikle jeomorfolojik süreçlerle topoğrafik anlamda yakın çevresine göre uygun bir yaşam alanı oluşturan havza, ulaşım, toprak, hidrografya, yeraltı ve yerüstü kaynakları gibi diğer elverişli coğrafi faktörlerin de eklenmesiyle cazibesini daha da artırıyor. Yaz kuraklığı ve şiddetli buharlaşma koşulları çetin olsa da havza, su potansiyeli açısından zengin. Yüksek çevresine düşen yağışlar, yeraltı suyu veya Dicle Nehri’nin kolları yoluyla havzanın merkezine doğru yöneliyor.

Sabri Karadoğan

Diyarbakır Havzası, fiziki özellikler bakımından oldukça özgün coğrafi bir ünite. Bu, hem jeolojik ve jeomorfolojik, hem de iklimsel özellikleriyle Türkiye’deki birçok coğrafi problemin aydınlatılmasında anahtar rolü üstlendiği anlamına geliyor. Aynı coğrafi bütünlük ve renklilik nüfus ve yerleşme ile iktisadi faaliyetler konusunda da kendini gösteriyor. Özellikle kır nüfusu ve aşiret halindeki toplumsal örgütlenmesi ile Türkiye’nin diğer coğrafi bölgelerine göre farklı bir toplumsal yapıdan bahsedebiliyoruz.

Diyarbakır Havzası fiziksel koşulların hızlı bir değişim ve gelişim süreci yaşadığı, farklı kökene ait sahaları kısa mesafeler dahilinde bünyesinde bulunduran ve aynı zamanda heterojen kültürel yapının da sürekli değiştiği, zenginleştiği bir bölge. Havza, tarih boyunca hem göçebe hem yerleşik yaşam açısından uygun fiziksel şartlar sunmuş.

Kuzeydeki alanlarda morfoloji sarp, arızalı ve dağlık olduğundan Dicle Nehri boğazlar içinde akar. Çevredeki sarp kayalıklar ve kalker blokları, savunma ihtiyacı duyan uygarlıklar için ideal bir ortam hazırlarken, daha aşağıda bir plato içinde araziyi yararak akan Dicle Nehri’nin alüvyonlarıyla oluşan verimli topraklar, gittikçe genişleyen vadi ve ardından Arabistan platformuna ait düzlükler, insanlık tarihinde yerleşik düzenin oluşmasına ve tarım kültürünün gelişmesine ev sahipliği yapmıştır. Bunda elverişli iklim ve ulaşım şartlarının da etkisi büyük. Zira “bereketli hilal” olarak anılan ve Yukarı Mezopotamya’nın bir parçası olan bölge, güneyindeki kurak ve yarı kurak düzlüklere göre çok daha elverişli doğal koşullara sahip.

Bölge uygarlık tarihi açısından sadece Mezopotamya’nın bir parçası olarak değil, Yakındoğu kültürleri ile Anadolu kültürlerinin birleştiği, birbirleriyle kaynaştığı yer olması açısından da önemli. Bu nedenle havzada binlerce yıllık birikimin izlerini taşıyan çok sayıda arkeolojik kalıntı görebilmek mümkün. Çayönü, Körtik Tepe, Salat Tepe, Üçtepe, Ziyaret Tepe, Hallan Çemi gibi sayısız höyük ve Hassuni, Hilar, Eğil ve Zerzevan Kalesi gibi antik yerleşim örnekleri, insanlık tarihine ışık tutacak iskân çekirdekleri olarak kabul ediliyor.

Sabri Karadoğan

Mardin Platosu kireçtaşlarının erimesiyle ortaya çıkan karstik oluşumlarıyla doğal olduğu kadar, beşerî hayata da damgasını vuran ilginç coğrafi bir kompozisyon meydana getiriyor. Sürgücü, Savur, Şeyhan, Beyaz Su, Gurs gibi plato içinde açılmış vadiler, birer mikroklima alanı olmaları yanı sıra, Trilobit gibi nadir fosil türlerinin bulunduğu, Türkiye’nin en eski 1. Zaman arazilerini de barındırıyor.

Türkiye’nin en geniş ve tek Hawaii tipi volkanik oluşumu olan Karacadağ çevresi, karakter ve etkileri açısından özgün niteliklere sahip. Bazalt platosu, lav akıntıları, vadileri ve sütunları, çevresindeki jeopark niteliğindeki minyatür volkan konileri ile Karacadağ volkanik arazisi Türkiye’nin ve bölgenin eşsiz jeolojik zenginlikleri arasında. Karacadağ Volkanı’nın coğrafi etkileri, beşerî hayata, ekonomik faaliyetlere, yaşam tarzlarına, Diyarbakır’ın sur içi bölümünde görüldüğü üzere yerleşme dokusuna ve mimariye de şaşırtıcı derecede yansıyor.

Sabri Karadoğan

Diyarbakır şehrinin yerleşim tarihi, müstahkem kentin akropolünde yer alan höyükten anlaşıldığına göre MÖ 4. binyıla kadar uzanır. Hevsel Bahçeleri de Diyarbakır’a bereketli ürünler sunan, tarihsel birikime sahip birçok kültürel değeri barındıran, kentin sosyal ve kültürel yaşamını geliştiren, gündelik hayatın, sosyal ve ekonomik yapının önemli unsurlarından biridir.

Dicle Nehri, kentin çevresine yayılan geniş vadide akarken eğim koşullarına bağlı olarak yer yer örgülü akış deseni gösterir ve kum adacıkları oluşturur. Yeraltı suyuna yakın olan bu adacıklar havalandırılmış kumlu topraktan meydana gelir. Devasa Diyarbakır karpuzlarının yetiştirildiği yer de burasıdır.

Erhan Ünlü

Ne yazık ki günümüzde yapılaşma, baraj inşası gibi nedenlerle Dicle Nehri ve çevresindeki canlı çeşitliliği azalıyor, böylelikle tarihte üretimin başladığı yer bir tükenişe doğru gidiyor.

Bu süreçte etkin olan faktörleri sayarken Dicle Nehri’nin Diyarbakır sınırları içerisinde nehir statüsüne sahip olmaması ile başlamak lazım belki de. Üzerine yapılan barajlar nedeniyle nehrin debisi düşmüş durumda. Bunun sonucunda nehrin kaynağından Diyarbakır’ın Bismil ilçesine kadar olan bölümü “dere” statüsüne alındı. Böylelikle tarih boyunca en çok bilinen nehirlerden biri dere haline dönüştürüldü.

Oysa Dicle Nehri’nin isminin etimolojisine baktığımız zaman Sümercede “koşan su” anlamına gelen İdigna sözcüğü karşımıza çıkıyor. Bu Akatçada İdiklat ve Süryanicede Diklat sözcüklerine dönüşmüş. Diklat daha sonra Arapçaya Dicla, Türkçeye Dicle ve Kürtçeye Dîjle olarak girmiş.

Dicle Nehri’nin dünyaca bilinen ismi ise Tigris. İlk Çağ’ın ünlü tarihçisi ve coğrafyacısı Strabon’a göre nehre Med ve Akhamenişler tarafından “ok” anlamına gelen Tigra ismi verilmiş. Medce eski dönem Kürtçesi, Akhamenişce eski dönem Farsçası olarak kabul ediliyor. Aynı zamanda Tigris birçok dilde “kaplan” anlamına geliyor ve bu dillerde çevik bir hayvan olan kaplana da ok benzetmesi yapılıyor.

Bu bilgilerin ışığında tarih boyunca hızlı akan bir nehir olarak anılan Dicle’nin bugün geldiği nokta ayrıca üzücü. Aldığı bu yeni statü sonucu, maalesef kıyı şeridine 50 metre mesafeye kadar yapı inşa edilebilecek.

Zeki Fırat Yıldırım, Şehir ve bölge plancısı