Dicle Nehri, Diyarbakır’ın hemen kuzeydoğusundan başlayarak güneyi boyunca uzanarak, meydana getirdiği düzlüklerle birlikte yeryüzünün en güzel ve verimli köşelerinden birinin ortaya çıkmasına vesile olur. Dicle Nehri sayesinde var olan Hevsel Bahçeleri, gerek doğal yapısı, gerekse tarihsel özellikleri nedeniyle Türkiye’nin en önemli biyoçeşitlilik alanlarındandır. Deniz canlıları dışında, üniversitelerin biyoloji bölümlerinde okutulan hemen hemen tüm bitki ve hayvan gruplarına ait karasal ve sucul tür örneklerini bu alanda görmek olasıdır. Bu açıdan ele alındığında bölge tam bir biyoloji laboratuvarı, adeta yaşayan bir sergi alanıdır.

Prof. Dr. Erhan Ünlü, Hidrobiyolog

Hevsel Bahçeleri ılıman iklimi ve farklı bitki örtüsünden dolayı böcek çeşitliliği bakımından hayli zengin habitatlara ev sahipliği yapıyor. Bazı habitatlar mikroklima niteliğine sahip olduğundan böcek çeşitliliği daha da artıyor. Özellikle On Gözlü Köprü ve Üniversite Köprüsü arasındaki bölgede böcek popülasyonunda artış göze çarpıyor. Sulak alanlarda daha çok Yusufcuk (Odonata) ve Mayıs Sinekleri (Ephemeroptera) türlerine rastlanırken daha uzak bölgelerde Çekirge (Orthoptera) ve Kın Kanatlılar (Coleoptera) türlerini görmek mümkün.

Derlenen bilgilere göre bu bölgede 8 takıma ait 45 familya ve 136 böcek türü tespit edilmiş. Diyarbakır il sınırlarında 7 familyaya ait 62 cins ve 97 gündüz kelebek (Lepidoptera) türü kayda geçmiş. Bunların bir kısmı Dicle Vadisi ve Hevsel Bahçeleri’nde yayılış gösteriyor. Sarı Azamet (Colias croceus), Diken Kelebeği (Vanessa cardui), Anadolumelikesi (Melanargia larissa), Doğu Çayır Esmeri (Maniola telmessia), Oryantal Çayır Kahverengisi (Hyponephele lupina), Karanlık Orman Esmeri (Pararge aegeria), Erik Kırlangıçkuyruğu (Iphiclides podalirius), Küçük Beyaz Melek (Pieris rapae), Benekli Bakır Kelebeği (Lycaena phlaeas) yaygın türlerden.

Esas itibariyle tropikal bölgelerde yayılış gösteren bir kelebek türü olan Junonia orithya ise 2011 yılında biyolog Prof. Dr. Murat Biricik tarafından bölgede tespit edilerek Dicle Güzeli olarak Türkiye’nin kelebek tür listesine eklendi.

Erhan Ünlü

Fırat Kaplumbağası (Rafetus euphraticus) dünyada sadece Dicle ve Fırat su sistemlerinde yaşayan ve ciddi tehlike altında bulunan yarı sucul bir sürüngen türü. Türün yaşam alanlarını büyük bir hızla kaybetmesine yol açan önemli etkenler arasında barajlar ve kum ocakları yer alıyor. Fırat Kaplumbağası’nın Türkiye topraklarının güneyinde kalan ülkelerdeki popülasyonlarına ilişkin sınırlı sayıda araştırma bulunmakla birlikte, İran, Irak ve Suriye’deki durum hakkında bilgi eksikliği büyük. Adını Fırat Nehri’nden almış olsa da Fırat’ın Türkiye topraklarında kalan kesiminde peş peşe inşa edilen barajlardan dolayı Fırat Kaplumbağası’nın hemen hemen ortadan kalktığı, hayatta kalabilen, muhtemelen birbirinden izole haldeki küçük popülasyonların da tutunamayarak kısa süre içerisinde yok olacağı tahmin ediliyor.

Türkiye’de Fırat Kaplumbağası’nın bugün Hevsel Bahçeleri civarından itibaren Dicle Nehri boyunca Cizre’ye geniş bir yayılım alanına sahip olmakla birlikte, nehir sistemi üzerinde yapılan Ilısu baraj gölü nedeniyle yaşam alanları önemli ölçüde sınırlı kalmaktadır. Bismil civarında gerçekleştirilen arkeolojik kazılarda, en az iki bin yıl öncesine tarihlenen mezarlarda bu kaplumbağa türüne ait kemik kalıntılarına rastlanmış; ritüeller sırasında kesilerek parçalandıkları düşünülüyor.

Fırat Kaplumbağası hâlen yöre kültüründe yeri olan, hakkında çeşitli söylentiler çıkarılan “karizmatik” bir hayvan. Bu yüzden koruma çalışmalarının başlatılarak uygulanmasıyla türün halk tarafından kolayca bir simge, bir “bayrak tür” olarak kabul görmesi olası. Böylece özellikle uygun üreme alanı bulamadığı için hızla azalma eğiliminde olan tür için elverişli mevcut az sayıdaki alanın korunması ve yeni kuluçka alanlarının oluşturulması mümkün olabilir.

Kaynak: Murat Biricik, Diyarbakır Surları ve Dicle Vadisi’nin UNESCO Dünya Miras Listesine Alınması Sürecinde Dicle Vadisi’nin Kriterlere Uygunluğuna İlişkin Görüşler, 2013.

Günümüzde Dicle Nehri’nin florası, faunası ve bunlara ait habitatları birçok etkenin tehdidi altında. Bunlardan ilki hidroelektrik santrali projeleri. Nehir üzerindeki barajlar, HES veya setler zengin alüvyonların alt havzalara, denize ulaşmasını engelleyerek sucul verimliliği azaltıyor. Bu, balıkların göç etmelerini engelleyerek balık çeşitliliğine de zarar veriyor.

Yapılaşma, kendi başına ciddi bir sorun teşkil ediyor. Yapılması düşünülen Dicle Vadisi Kentsel Tasarım Projesi’nin önemli bir bölümü “Miras Alanı” olarak tanımlanan bölgede yer alıyor. Avrupa’nın birçok ülkesinde olduğu gibi nehirlerin kanal içerisine alınması ve etraflarına rekreasyon alanlarının yaratılması kulağa hoş gelebilir. Fakat bu tip uygulamalar nehrin ve oluşturduğu ekosistemin yok olması, sadece bir “millet parkına” dönüşmesi gibi riskleri de barındırıyor. Oysa Dicle Nehri ve Hevsel Bahçeleri bir parka feda edilemeyecek kadar önemli bir ekosistem.

Dicle Vadisi doğal alanları ve tarım alanlarına yönelik en önemli sorun ise su miktarındaki azalma. Küresel iklim değişiklikleri yağışlarda azalmaya ya da düzensizliğe yol açıyor. Vahşi sulama yöntemleri nedeniyle Dicle Nehri ve kollarındaki aşırı su kullanımı da sucul canlılar için bir tehdit.

Kum ocakları da ekosisteme zarar veren önemli etkenlerden biri. İnşaatlarda kullanılmak üzere Dicle Vadisi kıyı kenarından kum çekilmesi ve moloz döküm alanlarının havzaya yakınlığı, doğal peyzajın bozulmasına yol açıyor. Bu da bölgedeki endemik türlerden olan Fırat Kaplumbağası’nın yaşam alanlarının yok olmasına sebebiyet veriyor.

Tüm bunların sonucu ise bölgede ekolojik yaşam dengesinin bozulması oluyor. Bu yüzden de florayı, faunayı ve bunlara ait habitatları korumak amacıyla Dicle Nehri’nin “Kesin Korunacak Hassas Alanlar”, Hevsel Bahçeleri’nin ise “Nitelikli Doğal Koruma Alanları” kapsamına alınması gerekiyor.

Erhan Ünlü