Uzun yıllar botanikçilerin ilgisinden mahrum kaldığı için Diyarbakır’ın, özellikle de Dicle Vadisi’nin florasına dair bilgiler Türkiye ana başlığının altındakilerle sınırlanmış. Oysa bu bölge 1500 türü içeren bir bitki çeşitliliğine sahip. Üstelik bunların arasından 80’i dünya üzerinde ya sadece Diyarbakır’da ya da en fazla birkaç daha yerde yetişen nadir bitkiler.

Yörenin flora çeşitliliğini, endemik bitkileri ve bu zenginliği tehdit eden unsurları A. Selçuk Ertekin ele aldı.

Çevresi yükseltilerle kuşatılmış olan Diyarbakır’ın orta kesimleri çukur bir havza şeklinde. Diyarbakır Havzası olarak anılan bu alanın eksenini, batı-doğu doğrultusunda uzanan geniş Dicle Vadisi oluşturuyor.

Dicle Vadisi, Dicle Nehri boyunca tanımlanmış olan vadiyle birlikte, Bismil Ovası Önemli Doğa Alanı’yla başlayıp Devegeçidi Barajı Önemli Doğa Alanı ile sonlanan, nehir ve çevresinin zengin ekosistemlerini de içeriyor. Söz konusu ÖDA’lar dünya ölçeğinde Dünya Doğayı Koruma Birliği (IUCN) kriterleri ile hazırlanan Nesli Tükenme Tehlikesi Altında Olan Türlerin Kırmızı Listesi’ne alınmış birçok canlı türünü barındırıyor.

Diyarbakır, yaklaşık 1500 bitki türünü içeren zengin bir bitki çeşitliliğine sahip. Özellikle ili çevreleyen dağlık kesimler, değişen coğrafi ve iklimsel faktörler, vejetasyon yapısı ve habitat çeşitliliği nedeniyle eşsiz bir yaban hayatına ev sahipliği yapıyor. Diyarbakır’da yetişen bitkilerin 80 kadarı da endemik nitelikte. Bu bitkilerden bazıları yerküre üzerinde ya sadece Diyarbakır’da görülüyor ya da en fazla birkaç yerde daha yetişiyor.

Pembemsi bahar dalı çiçekleriyle Akşamyıldızı (Hesperis hedgeii) ve salkımsı, erguvan renkli çiçekleriyle Gelin Baklası (Lathyrus trachycarpus), dünya üzerinde sadece Karacadağ bozkırlarında yetişiyor.

Urfa Koruğu (Rosularia haussknechtii), Adaçayı (Salvia balssiana), Çivit Otu (Isatis constricta ve Isatis demiriziana), Düğün Çiçeği (Ranunculus bingoeldaghensis) ise Diyarbakır dışında sadece birkaç yerde görülebilen endemik bitkilerden.

Ova Fiği (Vicia esdraelonica) İsrail dışında bir de Diyarbakır yakınlarında yetişen ve aslında dünya ölçeğinde tehdit altında olan endemik bir bakla türü. Süslü Geven (Astragalus erythroaenius) ise dünya üzerinde sadece Suriye’de ve Karacadağ eteklerinde yetişen nadir bir tür.

Diyarbakır şehir merkezinin doğusunda, Dicle Nehri kenarlarında geniş kumullara sahip olan Dicle Vadisi, dar bir alanda çeşitlilik gösteren yaşam alanlarına sahip.

Nehrin ana kolunun büyük oranda tahrip edilmesine karşın, kollarını oluşturan küçük derelerin etrafı, sık ağaçlardan meydana gelen bir galeri ormanını andırıyor. Söğüt türleri, Fırat Kavağı gibi baskın ağaç türlerinin yanı sıra sarılıcılar ve daha alt kesimlerde çalılar ve otsu bitkiler yer alıyor.

Galeri ormanlarının hemen yanında böğürtlen, meyan, kamış ve ılgın benzeri bitkilerin oluşturduğu sık çalılıklar ve sazlıklar bulunuyor. Bataklıklar, çayır ve bozkır gibi habitatların da yer aldığı zengin yaşam alanları birçok canlı türüne ev sahipliği yapıyor.

Dicle Vadisi’nde Yetişen Nadir ve Endemik Bitkiler – II

Kirpi Nohutu (Cicer echinospermum)
Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ne özgü olan bu tür Diyarbakır ve çevresinde bozkırları tercih eden ve geniş yayılış gösteren nohut türü. Dicle Vadisi’nde de yetişen bitki Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı’na göre Zarar Görebilir VU kategorisinde.

Uzuza (Colchicum balansae)
Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu bölgelerine özgü, sonbaharda çiçeklenen bir çiğdem türü. Dicle Vadisi, bitkinin yayılış alanının doğu sınırını oluşturuyor. Alanda küçük bir popülasyonla temsil edilen tür, Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı’na göre Az Tehdit Altında LR (lc) kategorisinde.

Boz Sarmaşık (Convolvulus galaticus)
Türkiye’ye özgü, geniş yayılışı olan bir tarla sarmaşığı türü. Dicle Vadisi’nde de geniş alanlara yayıldığı görülen bitki, esasen tarla kenarlarını ve bozkırları tercih ediyor. Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı’na göre Az Tehdit Altında LR (lc) kategorisinde.

Sarı Batalak (Hedysarum kotschyi)
Türkiye Florası’nda şimdiye kadar hakkında iki kayıt bulunan bu nadir bitkinin Kahramanmaraş ve Diyarbakır illerinde yetiştiği biliniyor. Diyarbakır’da da sadece Dicle Vadisi’nde tespit edilmiş. Türkiye Bitkileri Kırmızı Kitabı’na göre Zarar Görebilir VU kategorisinde.

Ekosisteme yapılan müdahaleler sistemin tüm bileşenleri üzerinde doğrudan veya dolaylı şekilde tahribata neden olur. Dicle Vadisi’nde süregiden kimi insan faaliyetleri de bitkileri ve hayvanları, her tür yaşam alanını doğrudan etkiliyor.

Kentsel yerleşim alanlarının genişlemesi, nehir kenarlarının lokanta, piknik alanları açmak gibi amaçlarla dönüştürülmesi, doğal yapıda sadece insan ihtiyaçları merkeze alınarak yapılan değişiklikler bu tehditlerin başında gelerek bitki çeşitliliğini de olumsuz şekilde etkiliyor.

Dicle Nehri kollarındaki doğal vejetasyonu oluşturan ağaçların kesimi de ekosistemde doğrudan büyük tahribata yol açıyor. Bu tür alanlar birçok canlıyı barındırdığından ve diğer habitatların varlığıyla yakın ilişkili olduğundan tahribatın etkisi daha da genişliyor.

Ekosisteme bir bütün olarak bakıldığında, ağaçların kesilmesi kadar, sistemde mevcut olmayan, örneğin çam gibi ağaçların ortama adapte edilmeye çalışılması da biyoçeşitlilik açısından büyük sorunlara neden oluyor. Diğer yandan alanın sazlık ve çalılık olan kesimlerinin yakılarak tarımsal üretime uygun hale getirilmesi, yaşayan tüm canlılarıyla beraber bu habitatın kaybına yol açıyor.

Özellikle son yıllarda, bozkır alanların tarım alanlarına dönüştürülmesinin ve bu alanlarda kullanılan tarım ilaçlarının birçok doğal ve endemik bitki türünün habitatlarını bozduğunu, nesillerini tehlikeye soktuğunu anmak gerekiyor.