Sırrî Hanım

Divan Edebiyatı’nın az sayıdaki kadın şairlerinden olan Sırrî Hanım, 1814 yılında Diyarbakır’da doğdu. Asıl adı Rahile’ydi. Şeyhzadeler ailesinden gelen annesi Fatma Hanım ve babası Ahmet Bey, yine şair olan diğer kızları Hatice İffet’in ve Rahile Sırrî’nın eğitimlerine büyük önem vermişti. Sırrî Hanım, Arapça ve Farsça öğrendikten sonra Arap ve Fars edebiyatlarında derinleşti.

Sırrî Hanım’ın, evlendiği Tahir Ağazade Bekir Bey ile birlikte Muhammed Emin ve Rifat adlarında iki oğulları, Nihal adında bir kızları olmuştu. Bazı kaynaklara göre Nihal’in, bazı kaynaklarına göre Rifat’ın çocuk yaştaki ölümü şairi derinden sarsmış, yaşadığı trajedi ismiyle birlikte anılan meşhur mersiyesini yazdırmıştı.

Ferâgat gelmişem fâni cihândan hasm-i cânândır
Ne bilsün mihribânlık resmin ol kim aldı aslı nâdândır
Felek dil-hâhım üzre dönmedi be geşte devrândır
Nihâl-i nâzenînimden cüdâ, hâlim perîşândır
          Benim gönlüm kızıl gül gonçesi veş dopdolu kandır
          Açılmak ihtiyâr etmez eğer yüz bin bahâr olsa¹

Sırrî Hanım 1873’ten sonra bir süre, Tanzimat edebiyatının önemli şahsiyetlerinden olan ve ilk roman çevirisini (Telemak, François Fénelon) yapan Yusuf Kâmil Paşa’nın İstanbul’daki konağında yaşadı. Yusuf Kâmil Paşa’nın himayesinde geçen bu dönemde şair olarak daha fazla tanındı. Farsça ve Türkçe divanları olduğu bilinse de bu eserler bugün kayıp. Sadece Ali Emîrî’nin bulabildiği şiirlerinden oluşan bir “divançe” mevcut. 1877 yılında ölen Sırrî Hanım’ın, Ziya Paşa’nın Harabat isimli antolojisinde de bazı şiirleri yer alıyor.

¹ Geçici olan bu dünyaya sırt çevirmişim, vazgeçtiğim canandır
  Şefkatten habersizdir o ki, özü nadandır (cahildir)
  Felek vermedi gönlümün istediğini, altüst olan dünyamdır
  Nazik endamlı tazemden (yavrumdan) uzakta halim perişandır
            Benim gönlüm kızıl gül goncası gibi dopdolu kandır
            Açılmak istemez yüz bin bahar gelse de

Ekrem Cemilpaşa

1891’de Diyarbakır’da doğan Ekrem Cemilpaşa, kentin tanınmış ailelerinden olan Cemilpaşazâdelerden. Diyarbekir Askerî Rüştiyesi’ni (1908), Galatasaray Lisesi’ni (1912) bitirdikten sonra yeni kurulan ve ilk Kürt öğrenci örgütlenmesi olarak tarihe geçen Kürt Talebe-Hêvî Cemiyeti’nin üyesi oldu.

Ekrem Cemilpaşa, İsviçre’nin Lozan şehrindeki üniversite eğitimi sırasında 1. Dünya Savaşı’nın patlak vermesiyle ülkeye döndü. Çanakkale cephesinde savaştı, daha sonra gönderildiği Şark cephesinde yaralandı. Diyarbakır’da karargâh komutan yardımcılığı ve Mustafa Kemal’in şifre subaylığını yaptı. Filistin cephesindeyken savaşın sona ermesiyle kente döndü. 1918’de Kürt Teali Cemiyeti’nin, 1920 yılında ise coğrafyasının bağımsızlığını amaçlayan Kürt Teşkilat-ı İçtimaiye Cemiyeti’nin kuruluşuna önayak oldu. Çalışmaları nedeniyle Anadolu’yu dolaşırken ihbar edildiyse de beraat etti. Fakat daha sonra Şeyh Said İsyanı sırasında tutuklanarak Kastamonu Cezaevi’ne gönderildi; 1928’de ise İstanbul’a sürüldü. 1929 yılında Suriye’ye geçmesiyle, 1974’te Şam’da ölümüne dek sürecek sürgün hayatı başladı. Hayatı her evresinde mücadeleyle geçen bir insandı.

Cemilpaşa’nın Muhtasar Hayatım adlı eseri Beybun Yayınları tarafından 1992’de basıldı. Geride bıraktığı eserler arasında, Hînkerê Zimanê Kurdî, Rehberê Ziman ê Her Du Kurdî: Kurmancî, Babanî (Kürt Dilinin Öğretimi, Her İki Kürtçe Lehçenin Kılavuzu: Kurmancca ve Babanca, 1921), Dîroka Kurdistan Bi Kurtebirî (Kürdistan Kısa Tarihi, 1972) sayılabilir. Cemilpaşa, siyasi kişiliğiyle öne çıkıyorsa da bu kimlikten doğan aydın yanı onu hem Diyarbakır hem Kürt kültür hayatı içinde önemli bir yere koyuyor. Cemilpaşa, kıymet verilen tarihçiliğiyle birlikte, diline bağlılığıyla kültür alanında da çok sayıda yazı yazdı. Şiirleri olduğu da biliniyor.

Cemilpaşazâdeler aile olarak kültür dünyasında önemli bir yere sahip. Başta Ekrem ve Kadri Cemilpaşa olmak üzere ailenin birçok ferdi ilk eğitimlerini konaklarında, şehrin ilim ve irfanda ileri gelen kişilerinden aldılar. Yurtdışı eğitimleriyle de artan donanımlarını gerek bölge siyasetindeki, gerekse şehrin kültür ve sanat hayatındaki faaliyetlerine aktardılar. Bu, birkaç kuşağa yayılan izler bıraktı.

Fatma Bacı

Az sayıdaki kadın saz şairlerinden biri olan Fatma Bacı’nın gerçek ismi ve doğum yılı bilinmiyor. Diyarbakırlı Dalkabak ailesinin mensuplarından. Ona ait bir destan, bir ağıt, bir de ninni bugüne ulaşabilmiş. 1886-87 yıllarındaki zorlu kışı söze döktüğü Karakış Destanı, Diyarbakır kent tarihinde bir dönemin nasıl tecrübe edildiğine dair de önemli bir vesika niteliğinde.

Mali üç yüz iki kışında savuk¹
Kuruttu meyveyi kaldı hep kabuk
Öldü pinde² nice horozla tavuk
Çizmeler yerine geyildi çaruk³
Aman Yârab bu savuğun elinden.

(…)

Dicle nehri baştan başa kesti buz
Geçti âlem üzerinden şeb u ruz
Her tarafta söylenildi böyle söz
Olmadı ah odun, kömür heç ucuz
Aman Yârab bu savuğun elinden.

Fatma Bacı’nın ölüm tarihi de net değil. Ancak 1895, 1896 ya da 1897’de hayatını kaybettiği tahmin ediliyor.

¹ Savuk: Soğuk.
² Pin: Kümes.
³ Çaruk: Çarık.

Melek Tigrel

1919 yılında doğan şair Melek Tigrel, kentin eski ailelerinden biri olan Tigrellerden, tanınmış siyasetçi İhsan Hamit Bey’in kızı. Diyarbakır’da başladığı eğitim hayatına, sonradan yerleştikleri İstanbul’da devam etti. Daha lisedeyken edebiyata ilgi duyuyor, şiirler yazıyordu. Bunlardan bazılarını mektupla, aileleri vesilesiyle tanıştığı şair Cahit Sıtkı Tarancı’ya yollamıştı. Tarancı’nın 1942 yılında Ziya Osman Saba’ya yazdığı mektuplarda temasın bu noktada kalmadığı, hatta Tigrel’in İstanbul Üniversitesi Fransız Dili ve Edebiyatı Bölümü’ne girmesinde Tarancı’nın etkisi olduğu anlaşılıyor. Paylaşacak, konuşacak çok şeyleri olduğu düşünülen bu iki şair, aileleri tarafından evlenmeleri yönünde de teşvik ediliyorlardı. Tarancı’nın Saba’ya mektuplarında artan heyecanı görülüyordu:

“Hali, etvarı, konuşuşu, ciddiyetten hız alan serbestliği, hele benimle göze çarpacak derecede alâkadar oluşu beni mest etti. Sen olsaydın, muhakkak Cahit uçmak üzeredir derdin. Uçtu uçtu Cahit uçtu… Şiirlerinden okudu, okumuş olduğu kitaplardan bahsetti, benden şiir dinledi, üşenmeden birkaçını yazdı. (…) Nesirlerinden de okudu, hem de ezbere. Sana hoşuma giden bir cümlesini yazayım: ‘O kadar içimdesin ki sana sen değil, ben diyeceğim geliyor!’”

Yayımlanmaları için Tarancı’nın destek olduğu Tigrel’in şiirleri daha sonra Varlık dergisinin birkaç sayısında çıktı. Tigrel üniversiteden mezun olmasına bir yıl kala, Ticaret Bakanlığı’nda dış ticaret müşaviri olarak çalışan Muammer Öktem’le evlendi ve kendisinin görevi nedeniyle Roma’ya yerleştiler.

Tigrel’in, akrabası Faik Ali Ozansoy’la mektuplaşmaları¹ dönemin sosyokültürel hayatına, edebi mahfillere dair önemli bilgiler içeriyor. “Yankı” isimli şiiri 1973’te Paris’te Anthologie de la Poésie Féminine Mondiale’de (Dünya Kadın Şairler Antolojisi) yayımlandı.  Diyarbakırlı araştırmacı yazar Reşit İskenderoğlu’nun 1995 tarihli Zarif Bir Şaire adlı kitabı, Tigrel’in şiiri ve hayatı kadar ailesi hakkında da bilgiler veriyor.

¹ Selahattin Çitçi (ed.), Hanım Kızım Kıymetli Şairem, Akademi Titiz Yayınları, 2018.

İhsan Fikret Biçici

Diyarbakırlı şairler denince akla gelen isimlerden olan İhsan Fikret Biçici, 1936’da doğdu. Hukuk eğitimi aldı. Daha öğrencilik yıllarında başlayan edebiyat ilgisiyle, ilk şiir ve yazıları 1953’te Çizgi dergisinde yayımlandı. Ahmed Arif’le Öncü gazetesinin düzelti servisinde çalıştı. Avukatlık yaptığı dönemlerde birçok kültür sanat dergisinde şiirleri yayımlandı, ölene kadar da özellikle Yaratım, Palto, Pitoresk gibi Diyarbakır merkezli dergilerle sıkı bağını koparmadı. Amida isimli derginin mutfağında da yer aldı.1980 sonrası kurulan Diyarbakır Şair ve Yazarlar Derneği ve Diyarbakır Kültür Tabiat Varlıklarını Koruma Derneği’nde (DKVD) başkanlık da yaptı.

Biçici, Diyarbakır’da dilden dile dolaşan şiirler yazdı. Diyarbakır sevgisi birçok dizesinde kendini gösteriyorsa da sadece bir kent şairi değildi. Yerel söylemi, evrensel bir şiir evrenine taşımakta ustaydı. O da Diyarbakırlı bir şair, yazar olan Suzan Samancı’nın kendisiyle yaptığı söyleşide¹ şöyle diyordu:

“Kendimi şairlerden daha çok, hep sevda ve güzellik taşıyan şiirlere yakın buldum. O şiir hangi şaire ait olursa olsun. Çok güzel bir akşamüstü, sessiz ve sakin bir gece; bir çiçek, bir ağaç, sımsıcak bir bakış, güvenilir bir dost eli, hep bunlar etkilemiştir beni ve bunların yansıdığı şiirler. Belki bu yüzden hiç düşman olamadım, hiç kötülük istemedim kimseye, bana düşman olsalar bile. Herhangi bir şaire benzeme gayretim olmadı ve öyle bir hevesim de.”

İhsan Fikret Biçici, Ben û Sen adlı romanda² ana karakterlerden biriydi. 2013’te hayatını kaybetti. Şıpka’ya Mektuplar (1997), Vay Limin (1997), Adınla Vurulup Ölmek (2004) adlı üç şiir kitabı Bütün Şiirleri³ başlığıyla birlikte basıldı. DİTAV (Diyarbakır Tanıtma, Kültür ve Yardımlaşma Vakfı), 2022 yılında İhsan Fikret Biçici adına şiir ödülleri vermeye başladı.

¹ Gündem, 19 Eylül 1997.
² Ahmet Çakmak, İletişim Yayınları, 2019.
³ Öncü Yayınları, 2009.

Veysel Öngören

1931 yılında Diyarbakır’ın Bismil ilçesine bağlı Hacikan köyünde doğan şair ve yazar Veysel Öngören, karikatürist-yazar Ferit Öngören ile yazar, yönetmen, oyuncu Vasıf Öngören’in ağabeyi. Öngören, eğitiminin büyük bölümünü, bölgede yaşanan aşiretler arası husumet nedeniyle ailesinin devlet tarafından yerleştirildiği Kütahya ve Afyon’da sürdürdü. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nü yarıda bırakarak Diyarbakır’a döndü, 1950’li yılların ikinci yarısını köyünde geçirdi. 1959 Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi’nde Felsefe Bölümü’ne başlayarak buradan mezun oldu. Döneceği yer yine Diyarbakır’dı.

Öngören, Vatan gazetesinde ve TRT Dış Haberler Servisi’nde çalıştı, ama hayatı boyunca asıl uğraşı hep edebiyat oldu. Otuz yaşına kadar yazdığı şiirlerini yaktı. 1960’ta Ankara’da Dost ve daha sonra da Yeni Ufuklar dergilerindeki yazılarıyla yazın dünyasına katıldı. İlk şiir kitabı 1979’da yayımlandı. Şiirlerinin yanı sıra Türkiye edebiyatı üzerine incelemeler yazmayı hep sürdürdü.

Bir dönem kardeşi Vasıf Öngören’in kurucusu olduğu Ankara Birliği Sahnesi’nde yöneticilik yapmıştı. Veysel Öngören 1990’lı yılların başından ölünceye dek Diyarbakır Şehir Tiyatrosu’nda sanat yönetmenliği görevini yürüttü. Nice oyuncu onun verdiği eğitimle, tiyatroda ve sinemada başarılı işlere imza attı. Estetik, felsefe gibi eğitimini aldığı konuların dışında, “hayatı” öğreten bir yanı vardı.

Öngören, 1998 yılında çiftçilik yaptığı köyünde öldü. Bir şiirinde geçen “Çocuk, çiçek, pencere” sözcükleri hayatını özetler gibidir.

Şiir kitapları: Remo ve Salo (Türkiye Yazıları, 1979), Vay Gözüm (Türkiye Yazıları, 1981), Remtelebe (Türkiye Yazıları, 1982), Koca Ülke (Türkiye Yazıları, 1983), Arif’in Kızı (Memleket Yayınları, 1987)

Düzyazı: Şiir ve Yenilik (Broy Yayınları, 1997)