Diyarbakır’ın tarihini farklı biçimlerde kaydedenler, astronomiden felsefeye, tıptan mimariye farklı alanlarda, bu alanların da gelişmesine katkı sunacak işler yapanlar…

Yazar Mehmet Şimşek, kentin on binlerce yıllık tarihi içinde yolu Diyarbakır’la kesişmiş, kimi çok az bilinen kişilerin portrelerinden bir derleme yaptı. Bu isimler biraraya geldiğinde şehrin çokkültürlü, çokdinli geçmişi de kendiliğinden belirdi.

Mar Marutha

Tam yılı bilinmemekle birlikte Meyyafarikin’de (Silvan) doğdu. Süryanice, Grekçe ve Farsça bilen ünlü bir âlim ve hekimdi. Bu kimliklerinin yanı sıra Bizans İmparatorluğu adına Pers İmparatorluğu ile diplomatik misyonu icra eden kişiydi. Bizans imparatorları Arkadios ve II. Theodosios tarafından 399, 403 ve 408 yıllarında üç kez Pers Kralı I. Yezdigerd’e elçi olarak gönderildi.

Mar Marutha, Doğu Süryani Kilisesi için İznik Kanunları’nın¹ çevirisini yaptı. 410 yılında, Sasani topraklarındaki ilk Süryani konsili olarak da kabul edilen Seleukia (Tizpon) Konsili’nin toplanmasını sağladı. Konsili Mar İshak ile birlikte yöneterek Doğu Süryani Kilisesi’nin iç organizasyonunun düzenlenmesine ve merkezîleşmesine büyük katkıda bulundu.

Pers Kralı II. Şapur’un (309-379) öldürttüğü doğulu azizlerin yaşam öykülerini kaleme aldı. Silvan’ın Martyropolis (Şehitler Şehri) olarak adlandırılmasının ardında, gömülmelerine izin verilmeyen azizlerin kemiklerini Silvan’a getirmiş olması ve onlar için bir şehitlik yaptırması vardır.

421 yılında yaşama veda eden Aziz Marutha’nın Süryanice olarak kaleme aldığı eserleri arasında bugün bilinenler şunlar: İznik Konsili’nin Tarihi, Vaaz ve Araştırmalar, Kilisenin Gizem ve Esrarı, Haftanın Üçüncü Gününün Gizemi, Aziz Simeon ve Diğer Şehitlerin Şehadetleri, İsa’nın Kutsallığı.

¹ 325 yılında toplanan İznik Konsili’nde kabul edilen 20 maddelik metin.

Eğilli Yuhanna

507 yılında Diyarbakır’a bağlı Eğil’de (Agel) doğdu. Eğilli Yuhanna, Bizans kilise tarihi ve Hıristiyanlık tarihi içinde önemli figürlerden biri.

Bir süre Mar Maron Manastırı’nda, daha sonra Mor Yuhanna (Urtoyo) Manastırı’nda rahiplik eğitimi aldı. 530 ile 541 yılları arasını, görgüsünü ve bilgisini artırmak amacıyla “bir derviş gibi” gezerek geçirdi. Antakya, Mısır, İstanbul ziyaretlerinin ardından Mezopotamya’ya yöneldi.

542’de Bizans İmparatoru Justinianos kendisini huzura kabul etti. Hükümdarın Yuhanna’ya verdiği görev, Anadolu’nun Frigya, Lidya ve Karya bölgelerine İncil’in öğretisini ulaştırmaktı.

Eğilli Yuhanna’nın Efesli Yuhanna olarak anılmasının nedeni ise çok uzun süre Efes Metropolitliği yapmış olması. Kaynaklarda bu yıllar içerisinde 99 kilise ve 12 manastır inşa ettiği belirtiliyor.

Geniş nüfuz alanı ve kendisine gösterilen itibar kimi çevreler tarafından hedefe koyulmasına sebep oldu. Yuhanna, II. Justinos döneminde 49 ay boyunca Ege Denizi’nde bir adada sürgünde yaşadı. Bizans İmparatoru Tiberios döneminde ise hapse atıldı. Sürgün ve hapis dönemlerinde üç ciltlik Kilise Tarihi ve iki ciltlik Doğulu Azizlerin Yaşam Öyküleri adlı eserlerini kaleme aldı. Kilise Tarihi’nin kayıp olan biri hariç diğer iki cildi halen Londra’da British Library’de bulunuyor.

Eğilli ya da Efesli Yuhanna, Kadıköy Konsili taraftarlarının güç kazanmasıyla 580’de İstanbul’dan kovulunca güvenli yerlerde gizlenmek zorunda kaldı. Bu süreçte iki kez zindana atıldı. İmparator Maurikios dönemine denk düşen 586 yılında, tutukluyken yaşama veda etti.

Zukninli Rahip

Tam ismi bilinmeyen, Süryani kayıtlarında anıldığı şekliyle tarihe geçen Zukninli Rahip, Diyarbakır yakınlarında bulunan eski adıyla Fidelan, yeni adıyla Alçık köyü yakınlarındaki Zuknin Manastırı’nda yaşadı. Vakayinamesi ilk zamanlarda Tell Mahreli Dionysius’a atfedilmişse de seneler içinde bunun doğru olmadığı anlaşıldı.

Zukninli Rahip, 775 yılı civarında kaleme aldığı dört bölümlük eserinin birinci bölümünde İmparator Büyük Konstantinos dönemine kadar, ikinci bölümünde İmparator II. Theodosios dönemine kadar, üçüncü bölümünde İmparator II. Justinianos dönemine kadar yaşananları anlatıyor. Son bölümde ise kendi döneminde gerçekleşen olayları kaydetmiş. Emevi Devleti’nin sonu ile Abbasî Devleti’nin kuruluşuna denk gelen tarih diliminde değindiği noktalar, yerel kültür, diller ve çeşitli halkların kökenleri hakkında önemli bilgiler içeriyor. Zukninli Rahip Kroniği, Diyarbakır ve çevresinin tarihine dair kayda düştükleriyle de ayrıcalıklı bir yere sahip.

İbnü’l Ezrak el-Fariki

Tarihçi İbnü’l Ezrak el-Fariki, Şubat 1117’de Diyarbakır, Meyyafarikin’de (Silvan) doğdu. Hatıratında çocukluğuna dair fazlaca bilgi vermese de ailesinin döneminin ileri gelenlerden olduğunu biliyoruz. Dedesi Ebu’l-Hasan Reis Ali b. Ezrak, Hasankeyf’te bazı idari görevlerde bulundu, bir süre Diyarbakır valiliği yaptı.

İbnü’l Ezrak, dönemin tanınmış hocalarından Kuran, hadis, fıkıh, İslam hukuku, dilbilgisi ve edebiyat dersleri aldı, fakat asıl tarihe olan ilgisi onu Orta Çağ’ın önemli tarihçilerinden yapacaktı. Artuklu dönemi olaylarını güncel belgelere, şahsi gözlemlerine ve olaylara bizzat şahit olan kişilerin ifadelerine dayanarak kayıt altına aldı. Çeşitli memuriyetlerde bulundu, kimi bu görevleriyle bağlantılı olan birçok gezi yaptı. Tebriz, Rey, Musul, Harran, Halep, Hama, Humus, Münbiç, Ra’su’l-Ayn ve Dimaşk (Şam) gibi şehirlerde bulundu. İslam coğrafyasına vakıf olan İbnu’l-Ezrak, Gürcistan’da da bir süre yaşayarak Tiflis’te Gürcü Kralı Dimitri’nin sarayında bulundu.

Târîhu Meyyâfârîkin ve Amid (Tarihu’l-Fariki), İbnü’l Ezrak’ın en geniş, bugün en fazla bilinen ve kıymet verilen eseri. Eserlerini bölgede konuşulan Türkçe ve Kürtçenin etkisi hissedilen halk Arapçası ile yazdı. Kendisinin bir tarihçi olarak önemi ise detaycılığından ve kaynaklarındaki çeşitlilikten ileri geliyor. Örneğin Meyyafarikin’in kuruluş dönemi, adının kökeni gibi konuları kaleme alırken Süryani kaynaklarından faydalandığını ifade etmekten imtina etmemişti. Târîhu Meyyâfârîkin ve Amid’in Mervanîler dönemi ile ilgili bölümü bugün Kürt tarihyazımının en mühim kaynaklarından.

İbnü’l Ezrak el-Fariki, 1181 yılında yaşama veda etti.

Tovmas Zavzavatcıyan

19. yüzyılın ortalarına doğru, birtakım merkezî düzenlemelerle başlayan süreç, Diyarbakırlı Ermeniler açısından çok canlı bir eğitim hayatına vesile olmuştu. 1842’de Diyarbakır’da doğan Tovmas Zavzavatcıyan da döneminin en tanınan eğitim insanlarından biri.

Zavzavatcıyan, 1860’ta Kudüs Ruhban Okulu’nda eğitim aldı. 1865’te Diyarbakır’da kendisi gibi eğitime gönül verenlerle birlikte Hayrenaser (Vatanperver) Cemiyeti’ni kurdu. Bu cemiyet aynı yıl Hayrenasirats Okulu’nu açtı. Bu, kız ve erkek öğrencilerin birarada okuduğu, karma bir okuldu.

Zavzavatcıyan’ın diğer önemli bir çalışması da yetişkinler için pazar günleri düzenlenen dersler ve söyleşilerdi. Amaç, özellikle yoksul katılımcıları meslek sahibi olmaya teşvik etmek, dilenmeye ya da kiliseden alacakları yardıma muhtaç bir hayattan kurtarmaktı. Bunlar, bazı dinî otoriteleri ve zengin tüccar kesimi hoşnut etmiyordu. Zavzavatcıyan bununla mücadele için bildiği yolu seçti ve Cehalet ve İlericilik, Norayr adlı iki oyunu Hayrenasirats Okulu öğrencileriyle sahneledi. Topluluğun din adamlarının kendisine ve okuluna yönelik baskı ve yıldırma çabalarını tiyatro yoluyla hicvediyordu. Bunun da bir sonucu olacaktı. Nihayetinde Diyarbakır Ermeni Piskoposu Hagop Papazyan’ın şikâyetleri sonucunda, Nisan 1872’de Hayrenasirats Okulu kapatıldı. Tovmas Zavzavatçıyan uzun süre öğretmenlikten uzak kaldı ve 1911’de yaşama veda etti.

Şeyh Abdurrahman Aktepe

1854’te Diyarbakır’ın Çınar ilçesine bağlı Aktepe köyünde doğdu. İlk eğitimini babası Nakşibendî-Hâlidî şeyhi Hasan-ı Nurani’den aldı; Arapça, sarf ve nahiv bilgisini Şam’daki medreselerde geliştirdi. Eğitimini tamamladıktan sonra kendisi de Aktepe köyündeki medresede müderrislik yaptı.

“Ruhi” ve “Şemseddin” mahlaslarıyla, didaktizmi ve lirizmi zarif bir ustalıkla buluşturan şiirler yazan Şeyh Abdurrahman Aktepe, felsefe, mantık, astronomi ve kimya ilimlerine özel ilgi duyuyordu.

Diyarbakır ve çevresindeki ay, güneş, yıldız ve gezegen hareketlerini takip etmiş, güneş sisteminin ceviz kabuklarından bir modelini yapmak istemişti. Kifâyetü’l Ewqât ismini taşıyan, sadece astronomi üzerine bir eseri mevcut. Kitâbü’l Mantık, mantık ve felsefeye dair konularda her biri 90 sayfadan oluşan iki ciltlik eseri. Kitâbü’l Tıb adlı eseri ise çeşitli hastalıkların tedavisi ve bazı ilaçlar hakkında özlü bilgiler içeriyor.

Şeyh Abdurrahman Aktepe, 1910 yılında hayatını kaybetti.

Şevket Beysanoğlu

Diyarbakır ve kültürü üzerine uzun yıllara yayılan çalışmaları nedeniyle “Diyarbakır’ı tanıtan adam” olarak anılan Şevket Beysanoğlu, 1920’de Diyarbakır’da doğdu. Babası Diyarbakırlı bilgin Beysanzade Molla Ahmet’ti. İlk ve orta öğrenimini Diyarbakır’da tamamladıktan sonra 1942’de Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nden mezun olarak serbest avukatlığa başladı. Beysanoğlu’nun, 1956’da başladığı Diyarbakır’ı merkeze alan çalışmaları ise yaşamının sonuna kadar devam etti.

Esas olarak Osmanlı’da 16. yüzyılda başlayan Ali Emiri Efendi, İbnülemin Mahmud Kemal İnal gibi isimlerin öncüsü olduğu biyografi geleneğinin Cumhuriyet dönemi temsilcilerinden biriydi. Beysanoğlu’nun, Diyarbakır gibi belli bir coğrafi alana özgü yaşam öykülerine odaklanmasıyla daha çok Ali Emiri Efendi’nin izinden gittiği söylenebilir.

Şevket Beysanoğlu, Diyarbakırlı Fikir ve Sanat Adamları başlıklı dört ciltlik çalışmasında 4. yüzyıldan başlattığı biyografi derleme çalışmasını 20. yüzyıla kadar devam ettirdi. Bu serginin hazırlanması sırasında da temel kaynaklarımızdan olan, 421 biyografinin yer aldığı eserinde 174 bilim insanı, 228 şair ve yazar, beş hattat, sekiz bestekâr ve altı ressamın hayat öyküsüne yer veriyor. Tamamında ele alınan eser sayısını da 3.682 olarak kaydetmiş.

Beysanoğlu’nun eserlerinin 26’sı araştırma-inceleme kategorisinde. Derlediği 7 ve yayıma hazırladığı 11 kitap mevcut. Diğer eserlerinden bazıları: Anıtları ve Kitabeleriyle Diyarbakır Tarihi (3 cilt), Diyarbakır Folkloru (2 cilt), Ziya Gökalp için Söylenenler (4 cilt).

Yazın hayatına şiirlerle başlayan Beysanoğlu’nun ilk şiirlerinden biri de Diyarbakır üzerineydi:

Sinende doğdum senin
Sinende yatacağım
Bu can tende oldukça
Seni anlatacağım

Beysanoğlu, Diyarbakır’ı Tanıtma ve Turizm Derneği (sonradan Diyarbakır Tanıtma Kültür ve Yardımlaşma Vakfı oldu) kurucusu. Türkiye Yazarlar Birliği üyeliğinde de bulundu. Diyarbakır’ın tarihi, coğrafyası ve folkloru alanlarında yaptığı araştırma ve inceleme çalışmalardan dolayı 1990’da kendisine Dicle Üniversitesi tarafından fahri edebiyat doktoru payesi verildi. On bine yakın kitabın bulunduğu kütüphanesinin büyük bir kısmını Dicle Üniversitesi’ne bağışladı. 23 Nisan 2003’te Ankara’da yaşama veda etti.