“Verimli Hilal”in orta-üst kesimindeki Yukarı Dicle Havzası, Mezopotamya, Suriye, İran, Akdeniz ve Anadolu’yu, doğu ile batıyı, kuzey ile güneyi gerçek anlamda buluşturan kavşak noktasında oluşuyla tarih ve tarih öncesi dönemlerde her daim ilgi odağıydı. Kimliğini bu havzayla ve Dicle Nehri’yle kazanan, birkaç yıl ya da birkaç yüzyıl, Anadolu’da ve Mezopotamya’da egemenlik sürmüş hemen her kavmin temas edip izini bıraktığı Diyarbakır, bu mirasın zenginliği, bu kültür birikiminin bereketiyle bugüne ulaştı.

Ergani ilçesinin 7 km doğusuna denk düşen Çayönü’nde MÖ 9300-6300 arasındaki yerleşim evresi avcı-toplayıcılıktan tarımsal üretime dayalı beslenme ekonomisine geçişin en eski örneklerinden birini sunmasıyla günümüz uygarlığına uzanan önemli bir basamağı oluşturuyor. Çayönü’nde yabani buğday, mercimekgiller gibi bitkilerin tarıma alındığı, koyun ve keçinin evcilleştirildiği biliniyor. Dünyanın diğer yerleşimlerinde bakırın keşfedilip işlenmeye başlamasından iki bin yıl önce bu bölgede bakırın ısıtılarak şekillendirilmiş olması, hatta boncuk ve benzeri objeler yapılması Çayönü’nü özgün kılıyor. Dünyanın en eski bakır yataklarının yer aldığı Ergani maden ocaklarına fizikî yakınlık bu başarıda en önemli etken.

Çayönü, Neolitik Çağ’dan gelişkin köy yaşantısına uzanan dönemde mimari gelişimin de tüm evrelerinin izlenebildiği ender yerleşimlerden biri. Özellikle yuvarlak planlı, dal çatkılı ve çamurla sıvalı basit kulübelerden, taş temelli, kapı ve pencere açıklıkları olan, günümüz köy evleriyle büyük benzerlikler gösteren kerpiç yapılara geçiş, bu sürecin tüm izlerini taşıyor.

Lice’ye bağlı Abalı köyünden yaklaşık 1,5 km uzaklıkta, Dicle Nehri’nin doğduğu yerlerden olan Bırkleyn Mağaraları’ndaki I. Tiglat-Pileser´e (MÖ 1114-1076) ait kabartma ve yazıt bugün en iyi görünen kalıntılardan. Bölgedeki beş mağaranın bir kısmının stratejik konumları itibarıyla Geç Neolitik Çağ’dan Demir Çağı’na dek (MÖ 4.-2. binyıl) kullanıldığı biliniyor. Bırkleyn Mağaraları’nın bulunduğu Diyarbakır-Bingöl yolu antik dönemde Doğu Anadolu ve Kuzey Mezopotamya arasında Toros Dağları üzerinden en kolay geçit işlevini görüyordu. Dicle Nehri’nin doğu kolu olarak bilinen Dibni Çayı’nın yanından geçen bu yol aynı zamanda bir ticaret hattıydı. Bu özel konum nedeniyle bölgeye özellikle hâkim olmak isteyen Asur kralları I. Tiglat-Pileser ve III. Salmanassar, bu yolu kullanan tacirlere güven vermek ister gibi mağaralara kabartmalar ve yazıtlar yaptırmışlardı. Bırkleyn’in ele geçirilişi, III. Salmanassar döneminde Musul’un 28 km güneydoğusuna inşa edilen ünlü Balawat Kapısı’nın bronz süslemelerinde de betimlenmiş.

Şehir Amida Höyük’te, doğal su kaynağına yakın, savunmaya uygun, tarıma elverişli, Dicle Nehri’ne ve vadisine hâkim bazalt bir platoya kurulmuştu. Bu konum ve koşullar yerleşimin sürekliliği ve kurulduğu noktada gelişmesi açısından çok önemliydi. Antik yolların kesiştiği noktada yer alışı da kenti tarih boyunca önemli bir ticaret ve tarım merkezine dönüştürdü.

Amida Höyük’te yüzey araştırması sonucunda en erken yerleşim izleri MÖ 4200-3800 arasına tarihleniyor. Bulunan el yapımı kaplar, bu en eski yerleşimin yerel bir topluluk tarafından kullanıldığı izlenimini veriyor. Uruk döneminde höyük çevresinde bir aşağı şehir bulunması ve yerleşimin bugünkü İçkale’ye yayılmış olması mümkün. Höyükte MÖ 2. binyıldaki Hurri-Mitanni dönemi tabakaları da tespit edilmiş.

Asur’un gerilemesiyle MÖ 1050’de Dicle kıyılarına Arami göçleri başladı. Diyarbakır, o zamanki adıyla Amida, stratejik konumu ve zengin su kaynakları nedeniyle Roma-İran gerginliğinin de bir parçası oldu. Roma İmparatoru II. Konstantius, 330’lu yıllarda Sasanilerle mücadele esnasında burayı bir garnizon kenti olarak seçmişti. Sasani hükümdarı II. Şapur’un 100 bin kişilik ordusuyla 73 gün kuşatmasının ardından, II. Konstantius 21. yüzyılda şehre hâlâ kimliğini veren surları inşa ettirdi. Siyah bazalt taştan yapılan bu surlar 370 yılında Valens tarafından elden geçirildi. Bir sonraki büyük işgal 502-503 yıllarında Sasani hükümdarı Kubad’ın 50 bin kişilik ordusuyla oldu. Ama 505’te Anastasius şehri tekrar Romalıların kontrolü altına aldı. 532’den sonra I. Justinianus şehri yeniden imar ettirecekti.

İnaloğullarının veziri Nisanoğlu Ali, halka ettiği kötü muameleyle bilinmeye başlamıştı. Komşu beyliklerden Hasankeyf Artuklu hükümdarı Fahreddin Karaarslan, bu huzursuzluğu sonlandırmak için defalarca teşebbüs ettiyse de Amid’i alamamıştı. Oğlu Nureddin Muhammed, babasının arzusunu gerçekleştirebilmek için Eyyubî Sultanı Selahaddin’den destek talep etti. Karşılığında da savaşlarda askerleriyle Selahaddin’in ordusunda yer almayı vaat ediyordu.

Eyyubî ordusunun El-Müfettiş adı verilen dev mancınıkları surların siyah bazalt taşlarını günlerce dövdü, 1183’te şehir alındı. Şehrin burçları tıka basa doluydu. Sadece birine neredeyse 80 bin mum, diğerine ok uçları yahut çuvallarca tahıl istiflenmişti. Şehrin depoları da pamuk balyalarıyla, top top kumaşlar, halı ve çadırlarla doluydu. 1 milyon 40 bin cilt kitaplık devasa kütüphaneyi de Sultan Selahaddin kâtibi Kadı Fadıl’a bağışladı. Selahaddin-i Eyyubî, söz verdiği gibi Amid’in yönetimini Artuklu Nureddin Muhammed’e bıraktı. Mesûdiye Medresesi ve Zinciriye Medresesi, onun ölümünden sonra yerine geçen oğlu II. Sökmen zamanında yaptırıldı. Sultan Selahaddin hâkimiyetini belgelemek adına şehirde uzun yıllar gümüş ve bakır sikkeler bastırdı.

(Şehrin tarihine sikkeler üzerinden bakmak için: “Sikkelerin anlattığı Diyarbakır”)

II. Sökmen’den sonra Artuklu tahtına oturan kardeşi Melik Salih Mahmud döneminde Amid’de bolca imar faaliyetleri yapıldı. Surlarda yeni burçlar inşa edildi, İçkale’de saray yaptırıldı. Bu dönemi önemli kılan unsurlardan biri de mekanik alanında ürettiği eserlerle ününü Orta Çağ’dan bugüne koruyan Ebu’l-İz El-Cezerî’ydi. Çeyrek asır boyunca baba, oğul iki Artuklu hükümdarının hizmetinde çalışan El-Cezerî’nin mühendislik felsefesi üzerine çalışmaları, üç boyutlu makineleri ve icatları, bu alanda çalışacak Doğu’dan ve Batı’dan çok isim için öncül oldu. Makinelerinin büyük kısmını “El-Camiʿ beyne’l-ʿilmi ve’l-ʿameli’n-nafiʿ fî sınaʿati’l-hiyel” (“Mekanik Biliminde Bilgi ve Uygulamayı Buluşturan Kitap”) adlı eserinde toplamıştı.

1222’de Artuklu tahtına çıkan Melik Mesûd Mevdûd hem kendi halkına hem de komşularına karşı hasmane tavrıyla nam salmıştı. Bu nedenle on yıl kadar sonra Eyyubî hükümdarı II. Melik Kamil, Amid’i geri aldı. Amid 1257’de kısa süreliğine Meyyafarikin hâkimi Melik Kamil’in eline geçtiyse de 1259’da Hülâgü’nün duruma el koyması üzerine Moğollara tâbi olan Rum Selçuklu Devleti’ne geri verildi. Böylelikle Moğollar bütün Diyarbekir havalisine hâkim oluyordu.

1303’te Gazan Han bölgeyi Mardin Artuklu Sultanı II. Necmeddin Gazi’ye verdi, 1317’de ise şehirde büyük bir isyan çıktı. Bunun sebepleri arasında güneybatıdan gelen Moğol akınları ve yağma başı çekiyordu. Ayrıca şehirde hayat çok pahalanmış, birçok köylü tarlalarını terk ederek göç etmiş, Hıristiyan halktan alınan vergiler artırılmıştı. Ayaklanma Artuklu hükümdarı Şemseddin Salih tarafından bastırıldı, ancak bu arada şehir ağır zarar gördü. Bir yıl sonra da büyük bir kıtlık yaşanacaktı.

1394’te Timur tarafından zapt edilerek yağma edilen şehir 1401’de Karayülük Osman Bey’e verildi ve böylece bölgede Akkoyunlu hâkimiyeti başlamış oldu. Karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf Bey 1400’lerin başında defalarca burayı almaya teşebbüs ettiyse de başaramadı. 1423’te oğlu İskender, 1433’te Mısır Memlük Sultanı Barsbay aynı akıbete uğradı. Karayülük Osman Bey’in 1435’te ölümünden sonra Amid, Akkoyunlu şehzadelerinin eline geçerek aralarındaki mücadelelere sahne oldu. Karakoyunlular da Cihangir Bey zamanında Amid’i birkaç defa kuşatmış, fakat alamamışlardı. Sultan Kasım tarafından 1500 yılında inşa ettirilen ve adını orada mezarı bulunan Şeyh Mutahhar’dan alan Şeyh Mutahhar Camii ve camiye ait olan Dört Ayaklı Minare, Akkoyunlu mimarisine örnek verilebilecek eserler olarak, bugün hâlâ şehrin sembol yapılarından sayılıyor.

Tarihî topoğrafya açısından Diyarbakır’ın ayrılmaz parçası olan Hevsel Bahçeleri, kentin ekonomisinin ve sosyal yapısının şekillenmesinde de etkili oldu. Tarihî belgelerde ilk kez, MÖ 9. yüzyılda Asur kralı II Assurnasirpal’in Amedu (Amedi/Amida) kuşatmasına dair kayıtlarda anılmış. Burada kralın şehri alamayınca kentin dış kapılarındaki askerleri öldürtüp kalenin dışındaki bahçeleri yok ettiğinden söz ediliyor.

MS 4. yüzyılda Romalı tarihçi Ammianus Marcellinus, metinlerinde şehrin bahçelerinden söz etmiş. Bir diğer tarihî belge ise Ulu Cami’de yer alan kitabe. II. Gıyaseddin Keyhüsrev, Hevsel Bahçeleri’nin yanı sıra Mardin, Urfa ve Dicle kapılarından alınan vergileri kaldırdığını ilan ediyor. Hevsel’deki vergi, tarımsal faaliyetlerden elde edilen gelirden alınıyordu.

17. yüzyılda yaşayan Evliya Çelebi de seyahatnâmesinde, buradan alınan vergilerin kent gelirine katkısından ve ürün çeşitliliğinden bahsediyor. Halkın altı ayını fasıllarla geçirdiğini not ettiği Hevsel’deki gül bahçelerini, bostanlardan yükselen güzel kokuları, reyhan bahçelerini ayrıca kaydetmiş.

(Tarih boyunca Diyarbakır’ı gezginlerin gözünden görmek için: “Seyyahların kayda düştüğü tarih”)

İlk çağlardan itibaren aralıksız yerleşim gören Diyarbakır çok sayıda farklı uygarlığa, farklı kültüre, dile ve inanca ev sahipliği yaptı. Eldeki kayıtlardan 1540 tarihli tahrir defterine göre şehir merkezinde 42’si Müslüman, 27’si gayrimüslimlere ait olmak üzere 69 mahalle mevcuttu. O tarihte 20.000 civarında olan şehir nüfusunun 9.262’si Müslüman, 10.741’i gayrimüslimdi. Müslüman nüfusun çoğunluğunu Kürtler (Kurmancî konuşanlar) ve Kırmançlar (Zazakî konuşanlar) oluştursa da özellikle yönetici, asker ve memur olarak şehre gelmiş Türkler de vardı. Gayrimüslimler ise çoğunluk Ermeniler olmak üzere Süryaniler, Keldaniler, Nasturiler, Şemsiler, Ezidiler ve Yahudilerden oluşuyordu. Hırıstiyan nüfus 27 cemaat halinde Küçük Kilise, Hıdır İlyas, Mar Kozma, Meryem Ana ve Nasturi kiliselerine bağlıydı. Cemaatlerine göre bir kısmının Cıska, Atak, Eğil, Hasankeyf, Sasun ve Mardin gibi bölgelerden geldikleri kayıtlıydı.

16. yüzyılda, bütün Diyarbekir vilayetinde ise 423.270’lik nüfusun 363.375’i Müslüman, sadece 59.895’i gayrimüslimdi. Gayrimüslimlerin şehir merkezinde daha yoğun yaşamalarının nedenlerden biri güvenlik, diğeriyse ticaret hayatının canlılığıydı. Güneyden gelen hammadde burada işlenip tekrar güneye ve kuzeye ihraç ediliyordu. Dolayısıyla dokumacılık, özellikle ipek dokuma, kuyumculuk, marangozluk, bakırcılık, deri işlemeciliği gibi el sanatları gelişmişti. Diyarbakır, bu konumuyla, Şam ve Halep’ten (Suriye’den), Bağdat ve Musul’dan (Irak’tan) gelen malların ve insanların Tebriz’e (İran’a), Erzurum’a, Revan’a (Ön Kafkasya’ya) ve Trabzon üzerinden Karadeniz’e geçtiği bir kavşak, bir toplanma ve üretim noktasıydı. Bu çokdinli ve çokkültürlü yapı 19. yüzyılın sonlarına doğru değişmeye başladı. Ayaklanmalar, katliamlar, hastalıklar kentte demografik yapıyı aynı bırakmadı, göç ve yoksulluk arttı.

Diyarbakır’daki bu kadim çeşitliliğin izleri bugün her şeye rağmen somut ve somut olmayan kültürel mirasta görülebiliyor. Özellikle Hıristiyan yapıların bir bölümü ayakta. Şehir merkezindeki Meryem Ana Süryani Kadim Kilisesi, Surp Giragos Ermeni Kilisesi, Mar Petyum Keldani Kilisesi, Ermeni Katolik Kilisesi, Ermeni Protestan Kilisesi, Surp Sarkis Ermeni Kilisesi, Saint George Kilisesi ve Alipınar Nasturi Kilisesi, bir kısmı harap ya da işlevini değiştirmiş de olsa varlıklarını korumaya direnmiş yapılar.

Metin: Dr. Yusuf Baluken

KAYNAKÇA

• Beysanoğlu, Ş. (2003) Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi, Cilt 1-2, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Ankara.
• Çambel, H. ve Braidwood, R. J. (1980) Güneydoğu Anadolu Tarihöncesi Araştırmaları, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul.
• Gümüş, E. (2015) “Hevsel Bahçeleri’nin Tarihi Süreçte Amid/Diyarbekir Şehri İçin Taşıdığı Önem ve Bu Hususun Vesikalara Yansımaları”, Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri Kültürel Peyzajı, (ed.) Nevin Soyukaya, Ege Yayınları, İstanbul: 143-153.
• Ökse, A. T. (2015a) “Amida Höyük Bulguları ve Tarihi Belgeler Işığında Eski Çağda Diyarbakır”, Diyarbakır Kalesi ve Hevsel Bahçeleri Kültürel Peyzajı, (ed.) Nevin Soyukaya, Ege Yayınları, İstanbul: 17-28.
• Ökse, A. T. (2015b) “Diyarbakır Kentinin En Eski Yerleşimi: İçkale’deki Amida Höyük”, Olba 23 (Kilikia Arkeolojisini Araştırma Merkezi Süreli Yayını), Ege Yayınları, İstanbul: 59-110.
• Özdoğan, A. (1999) “Ergani Ovasının Yazılı Olmayan Tarihinden Bir Yaprak: Çayönü”, Diyarbakır: Müze Şehir, (ed.) Şevket Beysanoğlu, M. Sabri Koz ve Emin Nedret Dişli, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul: 10-25.
• Özkaya, V., Coşkun, A. ve Soyukaya, N. (2013) Körtik Tepe, Diyarbakır Valiliği Yayınları, Diyarbakır.
• Schachner, A. (2006) “Bırkleyn Mağaraları (Dicle Tüneli) Yüzey Araştırması 2004”, 23. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Cilt 1, Kültür Bakanlığı DÖSİM Yayınevi, Ankara: 367-377.
• Soyukaya, N. (2013) “Çayönü Tepesi”, Diyarbakır Ansiklopedisi, Cilt 1, Elvan Yayınları, Ankara: 270-272.

SERGİ KÜNYESİ

Metin

Dr. Yusuf Baluken

Çeviri

Murat Bayram, Fethullah Özmen (Kürtçe)
Feride Eralp (İngilizce)

Tasarım

Fika

Yayın tarihi

Kasım 2019