Sirrî Xanim

Sirrî Xanim, helbestvaneke jin e di edebiyata klasîk de ku hejmara wan kêm e. Sala 1814an li Diyarbekirê hatiye dinyayê. Navê wê yê eslî Rahîle ye. Diya wê Fatma Xanim û bavê wê Ahmet Beg ku ji malbata Şêxzadeyan tên gelekî girîngî dane perwerdehiya keça xwe ya din î helbestvan û Rahîle Sirrî. Sirrî Xanim piştî ku erebî û farisî fêr bû li ser edebiyata ereb û farisan hûr bû.

Bi navê Muhammed Emîn û Rifat du law û bi navê Nîhal keçeke Sirrî Xanim û zilamê wê Tahir Axazade Bekir Beg heye. Li gor hin çavkaniyan mirina Nîhal, li gor hin çavkaniyan a Rifat a di zarokatiyê de tesîreke mezin lê kir, trajediya hat serê wê, ew mersiyeya navdar pê da nivîsîn ku bi navê wê tê zanîn

Min ji vê cîhana fanî feraxat kiriye
A min dest ji berdaye canan e
Ê ji dilovaniyê mehrûm bi eslê xwe nezan e
Felekê ya dilê min neanî cih ev çi dewran e
Dûrî nazik û nazenîna min halê min perîşan e
          Dilê min tijî xwîn e mîna gula sor
          Dil nake bibişkive ger bibîne bi hezaran bihar

Sirrî Xanim piştî sala 1873yan demekê li qonaxa Yusuf Kâmîl Paşa ya li Stenbolê ma ku ew bixwe jî kesayetekî girîng ji edebiyata serdema tanzîmatê ye û cara pêşî romanek (Telemak, François Fénelon) ji fransî wergerandiye tirkî. Vê serdemê ku di bin siya Yusuf Kâmîl Paşa de bû bi helbestvaniya xwe bêhtir hat nasîn. Herçiqasî tê zanîn ku dîwanên wê yî bi farisî û tirkî hene jî ev berhem winda ne. Tenê “dîwançe”yeke wê heye ku Alî Emîrî ew dîtiye. Di antolojiya Ziya Paşa ya bi navê Harabat’ de jî hin şi’rên Sirrî Xanim cih digirin ku sala 1877an çûye ser dilovaniya xwe.

Ekrem Cemîlpaşa

Ekrem Cemîlpaşayê sala 1891ê li Diyarbekirê hatiye dinyayê. Ji Cemîlpaşazadeyan e ku malbateke navdar a bajêr e. Piştî ku Rûştiyeya Eskerî ya Diyarbekirê (1908) û Lîseya Galatasarayê (1912) qedandiye bû endamê Cemiyeta Hêvî ya Xwendekarên Kurd ku nû hatiye damezirandin û bi awayê rêxistina pêşî ya xwendekarên kurd derbasî dîrokê bûye.

Ekrem Cemîlpaşa, çaxê perwerdehiya zanîngehê ya li Swîsre bajarê Lozanê bi destpêkirina Şerê Cîhanê yê Yekem vedigere welêt. Di Eniya Çanakkaleyê de şer dike, paşê wî dişinin Eniya Şerqê û birîndar dibe. Li Diyarbekirê alîkariya fermandarê qerargehê û efsertiya şîfreyê ya Mustafa Kemal kir. Gava li Eniya Filistînê bû bi dawîbûna şer re vegeriya bajêr. Sala 1918an bû pêşîkêşê Cemiyata Tealî ya Kurd, sala 1920an jî bû yê Komeleya Rêxistina Civakî ya Kurdan ku armanca wan serxwebûna wê erdnîgariyê bû. Herçiqasî gava ji ber xebatên xwe li Anatolyayê digere tê îxbarkirin jî beraat dike. Lê piştre dema Serhildana Şêx Seîd hat girtin û bo Girtîgeha Kastamonuyê hat şandin; sala 1928an jî ew sirgûnî Stenbolê bû. Sala 1929an bi derbasbûna Suriyeyê, jiyana wî ya sirgûniyê dest pê kir ku heya mirina wî ya sala 1974an a li Şamê dom kir. Jiyana wî bi têkoşînê derbas bû di her qonaxê de.

Berhema Cemîlpaşa a bi navê Muhtasar Hayatım (Kurtejiyana Min) ji aliyê Beybun Yayınları (Weşanên Beybûnê) ve sala 1992yan hat çapkirin. Di nav berhemên wî de, Hînkerê Zimanê Kurdî, Rehberê Ziman ê Her Du Kurdî: Kurmancî, Babanî (1921), Dîroka Kurdistan Bi Kurtebirî (Kürdistan Kısa Tarihi, 1972) dikarin bên hejmartin. Herçiqasî Cemîlpaşa, bi kesayetiya xwe yî siyasî jî derdikeve pêş jî, aliyê wî yê rewşenbîrî ku ji vê nasnameyê tê, wî hem bo Diyarbekir hem bo çanda kurdî dike kesekî girîng. Cemîlpaşa li gel dîrokzaniya xwe ku qîmet pê tê dayîn, bi eşqa zimanê xwe di qada çandê de jî gelek gotar nivîsîn.

Cemîlpaşazâde bi malbatî di warê çandê de xwedî cihekî girîng e. Di serî de Ekrem û Qedrî Cemîlpaşa gelek kesên ji malbatê perwerdehiya xwe ya pêşî li qonaxa xwe, li ber destê wan kesan wergirtin ku li bajêr bi ‘ilm û irfana xwe berbiçav bûn. Wan zanebûna xwe yî ku bi perwerdehiya derveyî welêt zêde kir hem bo siyaseta herêmê hem bo çalakiyên hunerî û çanda bajêr bi kar anî. Bandora vê, li gelek nifşan bû.

Fatma Bacî

Navê Fatma Bacî yê eslî nayê zanîn û ne diyar e bê kengî hatiye dinyayê. Hozaneke edebiyata aşiqan e ku yên jin kêm in. Ji malbata Diyarbekirî Dalkabakan e. Destanek, zêmarek û loriyeke aîdê wê gihaye roja me. Destana Zivistana Dijwar (Karakış Destanı) ku zivistana hişk a 1886-87an vedibêje wekî belgenameyeke girîng a derbarê wê ye ku di dîroka bajêr a Diyarbekirê de serdemek çawa hatiye tecribekirin.

Zivistana sêsed û duyan a rûmî
Tenê ma qaşûl sermayê hişk kir fêkî
Mirin di kozikê de dîk û mirîşk
Cizme nebûn di piyan de çarox
Ax Xwedayo ji derdê vê sermayê

(…)

Çemê Dicleyê ji serî heya binî qeşa
Alem di ser re derbas bû bi şev û roj
Li her derê li ser ziman e ev gotin
Qet erzan nebûn ne êzing ne komir
Ax Xwedayo ji derdê vê sermayê

Tarîxa mirina Fatma Bacî ne zelal e. Lêbelê tê texmînkirin ku sala 1895, 1896 an jî 1897an jiyana xwe ji dest daye.

Melek Tigrel

Melek Tigrela helbestvan ku sala 1919an hat dinyayê, ji malbateke berê ya bajêr Tigrelan keça siyasetmedarê naskirî İhsan Hamit Beg e. Li Diyarbekirê dest bi perwerdehiya xwe kir û li Stenbolê dom kir ku paşê lê bi cih bûbûn. Hê di lîseyê de meraqa wê li ser edebiyatê hêbû û helbest dinivîsîn. Hinek ji wan bi nameye bo Cahit Sıtkı Tarancı şandibûn ku bi riya malbatan nas kiribû. Ji nameyên Tarancı ku sala 1942yan bo Ziya Osman Saba şandine tê fêmkirin ku ev têkilî bi vê tenê nemaye û Tigrel bi tesîra Tarancı ketiye Beşa Ziman û Edebiyata Fransî ya Zanîngeha Stenbolê. Ev her du helbestvan ji aliyê malbatên xwe ve bo zewacê dihatin teşwîqkirin. Ji ber ku malbatên wan difikirîn gelek tişt hene ew li ser biaxivin, bidin û bistînin. Ji nameyên Tarancı yên bo Ziya Osman Saba ev kelecana wî ya zêde xuya dibe:

“Halê wê, helwest, axaftina wê, serbestiya wê ku bi cidiyetê xurt dibû û nejixwe ew eleqeya wê yî berbiçav a li gel min ez mest dikirim. Tu bûna, te dê teqez bigota Cahit dike ku bifire. Firî firî Cahit firî… Ji helbestên xwe xwendin, behsa kitêbên ku xwendine kir, li helbestan guhdarî kir ku ez dixwînim, negot di xwe re nabînim û çendek nivîsîn jî. (…) Ji nivîsên xwe yî pexşanî jî xwendin, ji ber xwendin. Ez hevokeke wê binivîsîm ku gelekî kêfa min jê re hat: Tu ewqasî di dilê min de yî ku dixwazim bibêjim te ez, ne tu!”

Helbestên Tigrel ku Tarancı bo weşandina wan bû alîkar piştre di çend hejmarên kovara Varlıkê (Hêbûn) de derketin. Tigrel berî derçûna xwe ya ji zanîngehê bi salekê bi Muammer Öktem re zewicî ku di Wezareta Bazirganiyê de bi awayê şêwirmendê bazirganiya derve dixebitî û ji ber wezîfeya wî li Romayê bi cih dibin.

Nameyên Tigrel û xizmê wê Faik Ali Ozansoy¹ derbarê derdorên edebî û jiyana civakî-çandî ya serdemê agahiyên girîng vedihewînin. Helbesta wê ya bi navê “Yankıyê” (“Dengvedan”) sala 1973yan li Parîsê di Anthologie de la Poésie Féminine Mondiale (Antolojiya Helbestvanên Jin ên Cîhanê) de weşiya. Kitêba bi navê Zarif Bir Şaire (Bo Helbestvaneke Nazenîn) ya lêkolîner-nivîskarê Diyarbekirî Reşit İskenderoğlu ku tarîxa 1995an li ser e, bi qasî helbest û jiyana Tigrel derbarê malbata wê jî agahiyan vedihewîne.

¹ Selahattin Çitçi (ed.), Hanım Kızım Kıymetli Şairem [Delaliya Min Helbesvana Hêja], Akademi Titiz Yayınları, 2018.

İhsan Fikret Biçici

Ji wan kesan e ku gava em behsa helbestvanên Diyarbekirê dikin, tê bîra mirov, sala 1936an hat dinyayê. Perwerdehiya hiqûqê wergirt. Eleqeya wî bo edebiyatê hê di xwendekariya wî de dest pê kir, helbest û nivîsên wî yên pêşî di kovara Çizgiyê (Xêzik) de sala 1953an weşiyan. Bi Ahmed Arif re di rojnameya Öncüyê (Pêşeng) de di serwîsa serrastkirinê de xebitî. Çaxê parêzerî dikir di gelek kovarên çand-hunerê de helbestên wî weşiyan, heya mirina xwe jî nemaze ji kovarên navenda wan Diyarbekir ên wekî Yaratım (Afirînerî), Palto (Saqo), Pitoresk têkiliyên xwe nebirîn. Di midbexa kovara Amîda de jî xebitî. Serokatiya Komeleya Nivîskar û Helbestvanên Diyarbekirê û Komeleya Parastina Berhemên Çandî û Xwezayî yên Amedê jî kir ku piştî 1980yî hatibûn damezirandin.

Biçici, ew helbest nivîsîn ku li Diyarbekirê li ser zimanê ker kesî bûn. Herçiqasî di gelek ristên wî de hezkirina Diyarbekirê li pêş be jî ew ne tenê helbestvanê bajêr e. Hosteyê wê bû ku vegotina xwecihî bigihîne cîhana helbesteke gerdûnî. Wî jî di hevpeyvînekê¹ de ku nivîskar, helbestvana Diyarbekirî Suzan Samancı pê re kiribû, wisa digot:

“Ez xwe ji helbestvanan bêhtir nêzî wan helbestan dibînim ku her tim evîn û xweşikayiyê vedihewînin. Dixwazî bila ew helbest a kîjan helbestvanî be. Berêvareke gelekî xweş, şeveke bêdeng, kulîlkek, darek, awireke germ, destê dostekî pêbawer…Her tim van tesîr li min kiriye û helbestên ku van rengê xwe dayê. Belkî ji ber vê min nikarîbû bibim dijminê tu kesî, min bo kesî xerabî nexwest ku dijminên min jî bin. Ew hewla ku bişibim helbestvanekî bi min re çênebû û daxwazeke min î wisa jî.”

İhsan Fikret Biçici, di romana bi navê Ben û Sen² (Ez û Tu) de ji karakterên sereke bû. Sala 2013yan jiyana xwe ji dest da. Sê kitêbên wî yên helbestan ên bi navên Şıpka’ya Mektuplar (Name bo Şipqayê, 1997), Vay Limin (Way li Min, 1997), Adınla Vurulup Ölmek (Mirin bi Derba ji Navê Te, 2004) bi awayê Bütün Şiirleri³ (Hemû Helbestên Wî) hatin çapkirin. Weqfa Danasîn, Çand û Alîkariyê ya Diyarbekirê (DİTAV), sala 2022yan dest pê kir ku li ser navê İhsan Fikret Biçici xelatên helbestê bide.

¹ Gündem, 19ê Îlona 1997.
² Ahmet Çakmak, İletişim Yayınları, 2019.
³ Öncü Yayınları, 2009.

Veysel Öngören

Veysel Öngörenê helbestvan, nivîskar ku sala 1931ê li gundê Hacikan ê li ser Bismila navçeya Diyarbekirê hatiye dinyayê, birayê mezin ê Ferit Öngörenê karîkaturîst-nivîskar û Vasıf Öngörenê nivîskar, derhêner, lîstikvan bû. Öngören, ji ber berberiya eşîretan a li herêmê qismekî mezin ji perwerdehiya xwe li Kütahya û Afyonê domand ku malbata wî ji aliyê dewletê ve li wir hatibû bicihkirin. Beşa Edebiyat û Zimanê Tirkî ya Fakulteya Edebiyatê ya Zanîngeha Stenbolê di nêvî de hişt û vegeriya Diyarbekirê, nîveka duyem a salên 1950yî li gundê xwe bû. Sala 1959an dest bi Zanîngeha Enqereyê Fakulteya Ziman û Dîrok Erdnîgariyê Beşa Felsefeyê kir û ji wir der çû. Cihê lê vegeriya dîsa Diyarbekir bû.

Öngören, di rojnameya Vatanê (Welat) û Serwisa Nûçeyên Derve ya TRTê de xebitî lê di hemû heyata wî de karê wî yê eslî edebiyat bû. Helbestên ku heta bîst saliya xwe nivîsandibûn, şewitandin. Sala 1960î li Enqereyê bi nivîsên xwe yî kovara Dostê û piştre jî yên Yeni Ufuklarê (Asoyên Nû) ket nav edebiyatê. Kitêba wî ya helbestan a pêşî sala 1979an hat weşandin. Li gel helbestên xwe her tim lêkolîn-nirxandinên derbarê edebiyata Tirkiyeyê jî nivîsîn.

Serdemekê rêvebiriya Dika Yekîtiya Enqereyê kiribû ku birayê wî Vasıf Öngören damezirînerê wê bû. Veysel Öngören, ji destpêka salên 1990î heta mirina xwe li Şanoya Bajêr a Diyarbekirê wezîfeya derhêneriya hunerê kir. Gelek lîstikvan bi perwerdehiya wî di şano û sînemayê de karên serkeftî kirin. Derveyî estetîk, felsefeye ku li ser wan perwerde bûbû, hêleke wî hebû ku “heyat” fêrî mirov dikir.

Öngören, sala 1998an li gundê xwe rehmet kir ku li wir cotkarî dikir. Peyvên “zarok, kulîlk, pace” ku di helbesteke wî de derbas dibin, wekî kurteya heyata wî ne.

Kitêbên wî yên helbestan: Remo ve Salo (Remo û Salo) (Türkiye Yazıları, 1979), Vay Gözüm (Wey Tu Çavê Min î) (Türkiye Yazıları, 1981), Remtelebe (Türkiye Yazıları, 1982), Koca Ülke (Welatê Gewre) (Türkiye Yazıları, 1983), Arif’in Kızı (Keça Arif) (Memleket Yayınları, 1987)

Pexşan: Şiir ve Yenilik (Helbest û Nûbûn) (Broy Yayınları, 1997)